Tác giả: Deborah Potter – Giám đốc điều hành Newslab
Phát hành: NXB. Văn hóa – Thông tin
Làm báo vừa là một nghề, lại vừa là một nghệ thuật, vì các nhà báo phải vừa sử dụng các kỹ năng chuyên môn, lại vừa phải đáp ứng những chuẩn mực chung. Vậy thì điều gì khiến nghề báo khác với các nghề nghiệp khác trong xã hội như bác sĩ hay luật sư – là những nghề cũng có thể dùng những ngôn từ tương tự để mô tả? Có lẽ điểm khác biệt lớn nhất là vai trò đặc biệt của truyền thông tin tức trong xã hội.
Báo chí tự do thường được gọi là khí ô-xy cho một nền dân chủ bởi vì một trong hai chủ thể này đều không thể tồn tại được nếu không có chủ thể kia. Nhà văn chính trị Pháp Alexis de Tocqueville đã nhấn mạnh điều đó nhiều lần khi ông đến thăm nước Mỹ gần 200 năm trước đây “Bạn không thể có được các tờ báo thực thụ nếu không có dân chủ, và bạn cũng không thể có một nền dân chủ nếu không có báo chí’. Từ đó đến nay, lời tuyên bố đơn giản này đã được chứng thực tại các quốc gia trên toàn thế giới. Các nền dân chủ, dù là lâu đời hay mới được thành lập, đều phụ thuộc vào sự đồng thuận của một khối công dân được cung cấp thông tin, và giới truyền thông lại là nguồn thông tin đầu tiên mà dân chúng cần để làm chủ chính họ.
Để đảm bảo cho các nhà báo có thể cung cấp các thông tin này, nhiều quốc gia đã lập ra các hình thức bào vệ pháp lý cho tự do báo chí. Ví dụ như, tại Hoa Kỳ nghề báo là nghề duy nhất được nhắc đến trong Hiến pháp. Năm 1787, Thomas Jefferson, vị tổng tống thứ ba của Hoa Kỳ đã viết như sau: “Nền tảng của chính phủ chúng ta chính là quan điểm của dân chúng, nhiệm vụ đầu tiên của chúng ta là phải duy trì điều đó. Và nếu bắt tôi phải quyết định chọn giữa một chính phủ không có báo chí hay báo chí mà không có chính phủ, thì tôi sẽ không do dự lấy một phút khi quyết định lựa chọn điều thứ hai.”
Các nhà báo trong một xã hội tự do không chỉ được bảo vệ bởi luật pháp mà họ cũng còn phải có các bổn phận của mình. Tại một số quốc gia, các bổn phận này được nói lên thành lời, còn tại một số quốc gia khác thì chúng được ngầm hiểu. Nhưng trong hầu hết mọi trường hợp, chúng đều tựu chung lại thành một điểm giống nhau: để cho dân chúng được thông tin, các nhà báo có trách nhiệm cung cấp thông tin một cách chính xác và phản ánh thông tin một cách khách quan – và độc lập – không bị chi phối bởi các ảnh hưởng từ bên ngoài.
Trong các xã hội dân chủ trên khắp thế giới, giới truyền thông còn có thêm một chức năng nữa là người giám sát các hoạt động của các cơ quan chính trị và tư pháp của chính phủ. Những người giám sát này giữ cho các nền dân chủ có thể đứng vững được bằng cách giúp cho những người thấp cổ bé họng được bày tỏ tâm tư nguyện vọng của mình, đảm bảo rằng số đông chiếm ưu thế không thể chà đạp lên quyền lợi của số ít. Nhà văn và nhà trào phúng Mỹ thế kỷ 19 – Finkey Peter Dunne – đã nói rằng nghề báo là “để đem lại sự thoải mái cho những người buồn khổ và gây buồn khổ cho những kẻ đang sống thoải mái”. Nhưng vai trò quan trọng nhất của nghề báo trong một xã hội tự do vẫn không thay đổi qua nhiều thế hệ. Khi một tổ chức đặt tại Mỹ – Ủy ban các Nhà báo có lương tâm – điều tra các nhà báo về tính chất của nghề nghiệp này vào cuối thế kỷ 20, thì Ủy ban này đã đi đến một cách hiểu chung như sau: “Mục tiêu trọng tâm của nghề báo là cung cấp cho các công dân những tin thời sự chính xác và đáng tin cậy mà họ cần để vận hành trong một xã hội tự do”.
Cuốn cẩm nang này giới thiệu ngắn gọn về những nguyên tắc cơ bản của nghề báo khi nghề này được thực hiện trong các hệ thống dân chủ – một nghề báo luôn cố gắng dựa trên thực tế vốn có chứ không dựa trên quan điểm cá nhân. Các quan điểm có chỗ của chúng, nhưng trên các tờ bao có tên tuổi thì những quan điểm này được trình bày trên các trang xã luận và trên mục ý kiến độc giả. Đây là cách làm báo mà tôi đã thực hiện suốt hơn 20 năm nay với tư cách là một phóng viên và một nhà biên tập, và cũng là cách hiện nay tôi đang giảng dạy trong các hội thảo tập huấn chuyên ngành tại Mỹ và trên thế giới. Mục đich của tôi là cung cấp những hướng dẫn có ích và thực tiễn để giúp cho tất cả các nhà báo làm việc tốt hơn cho những cộng đồng mà họ đang phục vụ.